Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri; Aşındırma ve Biriktirme İle Oluşan Yer Şekilleri

Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri nelerdir? Akarsular, dünya üzerindeki yüzey şekillerini oluşturan ve şekillendiren güçlü doğal etmenlerden biridir. Yıllarca süren suyun erozyon ve sedimantasyon süreçleri, çeşitli yer şekillerinin meydana gelmesine neden olur. Bu makalede, dış kuvvetler arasında yer alan akarsuların aşındırma ve biriktirme süreçleri aracılığıyla nasıl yer şekilleri oluşturduğunu ve bu süreçlerin dünya coğrafyasındaki etkilerini inceleyeceğiz.

Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Akarsular, çevrelerindeki kara parçalarını aşındırma sürecini başlatır. Bu erozyon süreci, akarsuların akış hızına, su miktarına ve taşıdığı çözünmüş maddelere bağlı olarak değişebilir. Aşağıda akarsu erozyonunun bazı etkileyici sonuçlarına göz atalım:

Akarsu, yıllarca süren aşındırma işlemi sonucunda vadileri oluşturur. Yüksek dağların eteklerinde başlayan bu süreç, vadilerin derinleşmesi ve genişlemesiyle sonuçlanır.

Akarsular, sert kayaları erozyon süreciyle oyarak kanyonları oluşturabilir. Örneğin, Colorado Nehri’nin Grand Canyon’u, akarsu erozyonunun güzel bir örneğidir.

Akarsu erozyonu, sıradağlar ve platoların oluşumunda etkilidir. Yıllar içinde, akarsuların aşındırma faaliyetleri bu büyük yer şekillerini meydana getirir.

Akarsular sadece aşındırmakla kalmaz, aynı zamanda biriktirme işlemi de gerçekleştirirler. Bu biriktirme süreci, akarsuların taşıdığı tortu ve çözünmüş maddelerin biriktirilmesiyle gerçekleşir. İşte bu sürecin sonuçları:

Akarsular, denizlere veya okyanuslara aktığında, taşıdıkları malzemeleri biriktirirler. Bu birikintiler sonucunda delta adı verilen üçgen veya yelpaze şeklindeki toprak kümeleri oluşur.

Akarsular, vadilerinde teraslar oluşturabilirler. Bu teraslar, akarsu tarafından taşınan çökeltilerin birikmesi sonucu yükselir.

Akarsu deltası, nehirlerin denize doğru taşıdıkları alüvyonların birikmesi sonucu oluşur. Bu bölgeler sıklıkla tarım için verimli topraklarla kaplıdır.

Küçük akarsulara dere ve çay, büyük akarsular ırmak ve nehir olarak adlandırılır. Akarsularla ilişkili terimler ve tanımları şöyledir;

Mevsimlik akarsu: Belli dönemlerde kuruyan akarsular

Sürekli akarsu: Yılın her dönemi akan akarsu

Epizodik akarsu: Yağış zamanlarının belirsizliği nedeniyle akış zamanı belli olmayan akarsulardır.

Akım/Debi: Akarsuyun belirli bir kesitinden saniyede geçen su miktarı. Fazla yağışlar ve eğimin fazla olması debiyi arttıran etmenlerdir.

Akarsu rejimi: Akımın yıl içindeki dağılışı. Bazı nehirlerin rejimi düzenli, bazılarınınsa düzensizdir.

Havza: Akarsuların, sularını topladığı alan

Açık havza: Akarsuların, sularını denize ulaştırabilmesidir.

Kapalı havza: Sularını denize ulaştıramayan akarsuları için kullanılan terimdir.

Su bölümü çizgisi: Havzaları ayıran ve arazinin en yüksek yerinden geçen sınırdır.

Akarsu Aşındırma Şekilleri

Akarsu aşındırma şekilleri şöyledir;

Kırgıbayır: Yüzeysel akıştaki suların aşındırmasıyla oluşur ve birbirinden sırtlarla ayrılır. Bitki örtüsünün seyrek olduğu yerlerde rastlanır.

Peribacası: Tüflü tabakalar aşınıp taşınırken diğer yandan aşınmaya dirençli olan ignimbirit denilen tabakalar üstte kalır ve böylece peribacaları oluşur.

Vadi: İklim koşulları ve jeolojik yapının etkisiyle kertik, tabanlı, asimetrik, kanyon ve yarma olmak üzere çeşitli vadi tipleri oluşur.

Devkazanı: Akarsuların çağlayan oluşturduğu yerlerde oluşan çanaklardır.

Plato: Akarsu akışlarıyla meydana gelen az engebeli ya da düz yüzeylerdir.

Akarsu Biriktirme Şekilleri

Akış gücü azalan akarsuların, taşıdıkları materyalleri belli alanlarda biriktirmesiyle oluşan şekilleridir.

Irmak Adası: Akarsuyun taşıma gücü azalınca taşınan materyaller akarsu yatağında birikir ve böylece ırmak adası oluşur.

Birikinti Yelpazesi: Tepe kısmı yamaca doğru daralan ve bu görüntüsüyle bir yelpazeye benzeyen şekillerdir. Yan yana oluşan birikinti yelpazeleri dağ eteği ovalarını oluşturur.

Ova: Yüzeyi alüvyonlarla örtülü geniş, çevresine göre çukurda kalan geniş düzlüklerdir.

Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri

Hem aşındırma hem de biriktirme sonucu oluşan yer şekilleri şöyledir;

Menderes: Yatak eğiminin az olması nedeniyle akarsuyun S şeklinde büklümler yapması sonucu oluşur.

Akarsu Sekisi: Akarsuyun etrafındaki eski vadi tabanı kalıntılarıdır.

Akarsuların Dünya Coğrafyasındaki Rolü

Akarsular, dünya coğrafyasında büyük bir rol oynarlar. Hem erozyon hem de biriktirme süreçleri, dünya üzerindeki toprakların şeklini ve dağılımını etkiler. Aşağıda, akarsuların dünya coğrafyasındaki önemli etkilerine dair bazı örnekler bulunmaktadır:

Akarsu vadileri, verimli toprakları ve su kaynaklarını barındırır, bu da tarım için uygun alanlar oluşturur. İnsanlar bu bölgelerde yerleşir ve tarım faaliyetlerini sürdürür.

Tarih boyunca, akarsular ticaret yolları olarak kullanılmıştır. Büyük nehirler, gemilerin taşımacılık yapmasını sağlar ve bu da ticaretin büyümesine katkıda bulunur.

Akarsuların erozyon etkisi, bazen toprak kaymaları ve sellerle sonuçlanabilir. Bu doğal olaylar, çevresel riskler oluşturabilir.

Sonuç olarak;

Akarsular, dünya üzerindeki yer şekillerini şekillendiren güçlü doğal etmenlerdir. Erozyon ve biriktirme süreçleri, vadilerin, dağların, deltaların ve daha birçok önemli coğrafi özelliğin oluşumuna katkıda bulunur. Aynı zamanda, akarsuların etkisi, insanların yerleşim yerleri seçiminden ticaret yollarına kadar birçok yönüyle insan hayatını etkiler. Akarsuların doğal süreçleri ve dünya coğrafyasındaki rolü, jeoloji ve coğrafya alanında sürekli bir araştırma konusudur ve dünya üzerindeki yer şekillerinin anlaşılmasına büyük katkı sağlar.