Sanayi Devrimi Osmanlı Devleti’ni Nasıl Etkiledi? Osmanlı Devleti Neden Sanayileşemedi?

18. yy.da İngiltere’de başlayan Sanayi Devrimi, üretimi arttırmış; sosyal, siyasal ve ekonomik pek çok gelişmeyi de beraberinde getirmiştir. Peki Sanayi Devrimi Osmanlı Devleti’ni nasıl etkiledi? Sanayileşen dünyada Osmanlı Devleti ne durumdaydı?

Sanayi Devrimi Osmanlı Devleti’ni Nasıl Etkiledi?

Osmanlı Devleti’nde tarıma dayalı bir ekonomi vardı. Bunun dışında ticaret de önemliydi. Ayrıca üretim küçük ölçekli atölyelerde yapılmaktaydı.

Özellikle 17. yy.dan itibaren Osmanlı Devleti’nde merkezi otorite bozulmaya başladı. Tımar sistemi bozuldu, toprak kayıpları arttı ve savaşlardan art arda yenilgiler alınmaya başlandı. Dolayısıyla Osmanlı ekonomisi sanayileşmekte olan Avrupa ile rekabet edemez durumdaydı.

Osmanlı Devleti’nde Sanayileşme Çabaları

Ancak Osmanlı Devleti, sanayileşme konusunda kayıtsız değildi. 19. yy.dan itibaren sanayileşme çabasına girdi. Dokuma, basma, tophane, çuha fabrikası gibi fabrikalar açıldı ancak istenilen başarı elde edilemedi.

Osmanlı Devleti’nde sanayileşme çabalarının yetersiz kalmasının sebepleri arasında;

• sermaye birikiminin yeterli olmayışı,
• bilim ve teknoloji alanında yeterli gelişmenin sağlanamamış olması,
• yetişmiş personel yoksunluğu
• geleneksel iktisadi anlayış

gibi faktörler sayılabilir. Bu iç faktörlerin yanı sıra;

• sömürge yarışı içindeki devletlerin faaliyetleri,
• dış devletlere verilen kapitülasyonlar

gibi dış etkenler de sanayileşmeyi Osmanlı Devleti’nde sonuçsuz bıraktı.

Osmanlı Devleti Neden Sanayileşemedi?

Merkantilizm: 16. yy. sonları itibarıyla Avrupalı Devletler ekonomide merkantilizm politikasını benimsedi ve bu sayede sermayeleri güçlendi. Merkantilizm; ticaretin ön planda tutulduğu, güçlü bir ekonominin en üst düzey ihracat ve minimum ithalat ile mümkün olabileceğini savunan iktisadi görüştür. İşte Osmanlı Devleti merkantilizm karşıtı ekonomi politikaları ile ihracatı minimum düzeyde tutmaya özen gösterdi. Bu da sermaye birikiminin gerçekleşmemesine, aksine ülkeden sermaye çıkışının hızlanmasına sebep oldu.

Ayrıcalıklar: Yabancı tüccarlara verilmiş olan bir takım ayrıcalıklar da sermayenin büyük oranda bu kişilerde toplanmasına sebep oldu. Nitekim Osmanlı’da ticaret, gayrimüslimlerin tekelindeydi. Bu durum Osmanlı Devleti’nde ulusal sanayinin gelişmesini engelledi.

Batı’daki Gelişmeler: Diğer bir sebep Batı’daki gelişmelerin gerisinde kalınmasıdır. Avrupalılarla yapılan savaşlardan art arda yenilgiler alınmasıyla Osmanlı Devleti geri kalmışlığı kabul ederek teknik gelişmeler konusunda Avrupa’dan faydalanma yoluna gitti. Bu da ilk olarak askeri alanda gerçekleşti.

Ekonomik Darboğaz: Özellikle 19. yy.da uzun süren ve büyük maliyetlere yol açan savaşlar da Osmanlı’da sanayileşmenin önündeki en büyük engellerden biriydi. Bu savaşların sebep olduğu ekonomik sıkıntılar dışında iş gücü azaldı. İş gücünün azalması tarımsal üretimin düşmesine sebep oldu ve buna bağlı olarak üretilen üründen elde edilen vergi gelirleri de düştü.

Balta Limanı Antlaşması’nın Olumsuz Etkileri

İngiltere, 19. yy. başlarında sanayileşmesini tamamlamıştı. Fransa’yı da yenmiş ve böylece dünya pazarlarında liderliğini sağlamlaştırmıştı. Avrupa ülkelerinin İngiliz mallarının kendi pazarlarına girişini yasaklamasıyla İngiltere rota değiştirdi ve Avrupa dışındaki ülkelerle bir takım serbest ticaret antlaşmaları imzaladı.

Osmanlı Devleti de hem hammadde hem de pazar açısından son derece ideal bir ülkeydi ve İngilizler için oldukça cazipti. Nitekim İngiltere, karşısına çıkan ilk fırsatı değerlendirerek Osmanlı Devleti’nin Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa ile yaşadığı sorunları fırsat bilip Osmanlı Devleti’ne yardım etti; bu yardım karşılığında Osmanlı Devleti de İngiltere ile Balta Limanı Antlaşması denilen ticaret antlaşmasını imzaladı. (1838)

Balta Limanı Antlaşmasının bazı maddeleri şöyledir;

• İngiltere’ye daha önce verilmiş olan kapitülasyonlar (ekonomik ayrıcalıklar) devam edecek
• İngiltere’ye yeni ayrıcalıklar verilecek
• İngilizler, Osmanlı topraklarında tarım ve sanayi ürünlerini serbestçe alıp satabilecekler

Serbest ticaret antlaşması İngiltere ile sınırlı kalmadı; Fransa, Norveç, İsveç, Hollanda, Danimarka ve İspanya gibi diğer Avrupa ülkeleriyle de ticaret antlaşmaları imzalandı.

Balta Limanı Antlaşması hem iç hem dış ticaretteki tüm sınırlamaları kaldırmıştı. Bu, yabancı malların Osmanlı ülkesine kolayca girmesini, yerli malların da dışarıya kolayca çıkmasını sağlamıştır. Tüm bunlar Osmanlı Devleti’nin artık ticari anlamda bağımsız bir politika izleyemeyeceği anlamına gelmektedir. Artık Osmanlı Devleti de Batı’nın pazarı haline gelmiştir ve bir sömürge durumundadır.

Balta Limanı Antlaşması ile ayrıca yerli tüccarların vergi ödemeye devam etmesine karşılık yabancı tüccarlar vergiden muaf tutuldu. Böylece Osmanlı pazarları yabancı denetimine geçti. Tüm bunlarla baş edemeyen Osmanlı esnafı iş yapamaz hale geldi.

Uzun süren ağır maliyetli savaşların sebep olduğu ekonomik sıkıntılara bir de gümrük vergileri gibi son derece önemli bir gelir kaynağından mahrumiyet eklenmesi, Osmanlı Devleti’nin dış borçlanmaya gitmesini kaçınılmaz hale getirdi. Dış borçlanma ise Osmanlı Devleti’ni özellikle ekonomik anlamda dış devletlere tamamen bağımlı hale getirecekti.