Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri ve Özellikleri Nelerdir?

Anadolu’da kurulan ilk Türk Beylikleri nelerdir? Türklerin Anadolu’yu yurt edinme sürecinde bu bölgede yerleşen ilk beylikler hangileri olmuştur? Gazneliler ve Karahanlılar ile mücadeleler Selçukluları yeni bir yurt arayışına yönlendirmişti. Tuğrul ve Çağrı Bey döneminde ilk kez keşif amaçlı başlayan Anadolu seferleri daha sonra fetih amaçlı seferler olarak karşımıza çıkar. Kafkaslardan başlayarak Güney Anadolu’ya doğru devam eden Selçuklu seferlerinde, Anadolu’nun yurt edinilmesi konusunda ilk adım 1048 Pasinler Savaşı ile atılmıştı. İkinci büyük adım ise 1071 Malazgirt Savaşı oldu.

1071 yılında Büyük Selçuklu Devleti (Alp Arslan) ile Bizans İmparatorluğu (Romen Diyojen) arasında Malazgirt Ovasında yapılan savaşta Selçuklular büyük bir zafer elde etti ve Romen Diyojen esir alındı. Bu büyük zafer ile Anadolu’nun kapıları Türklere ardına kadar açılmış ve böylece Anadolu’da ilk beylikler dönemi başlamıştı.

Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri

Sultan Alp Arslan, eski bir Türk geleneği olan “kılıç hakkı”nı Anadolu toprakları için uyguladı. Malazgirt Savaşı’ndan sonra önemli komutanlarına Anadolu’yu fethetme emri vermiş ve fethettikleri toprakları onlara ödül olarak vaad etmişti. Böylece Malazgirt Savaşı’ndan sonra sadece 10 yıl içinde Türklerin fetihleri Marmara Denizi’ne kadar ulaşmıştı.

Kılıç Hakkı uygulaması ile Anadolu’da Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı kurulan ilk Anadolu Beylikleri ve özellikleri şöyledir;

Danişmentliler (1080-1178)

• Kurucusu Danişmentoğlu Ahmet Gazi’dir. Malazgirt Savaşı’nın kazanılmasında büyük katkıları olan bir komutandır.
• Beyliğin merkezi Sivas’tır.
• Danişmentoğlu Ahmet Gazi kendi adına para bastırmış, Haçlılar ve Bizanslılarla savaşmıştır.
• Beyliğin sınırları Malatya ve Kayseri’ye kadar genişlemiştir.
• Beyliğin en parlak dönemi Ahmed Gazi’den sonra yerine geçen oğlu Emir Gazi dönemidir.
• Anadolu’daki beylikler arasında en itibarlı beyliktir.
• Bu beyliğe Türkiye Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan son vermiştir.
• En önemli eserleri Yağıbasan Medresesi’dir.(Tokat). Bu medrese Anadolu’daki ilk medresedir.
• Danişmentoğullarına ait diğer önemli mimari eserler arasında Kayseri Ulu Camii, Amasya Halifet Gazi Türbesi sayılabilir.

Saltuklular (1072-1202)

• Beyliğin kurucusu Ebu’l Kasım Saltuk Bey’dir.
• Beyliğin merkezi Erzurum’dur.
• Bizanslılarla ve Gürcülerle savaşmışlardır.
• Yaptıkları ticari faaliyetler sayesinde Erzurum ve çevresini kalkındırmış bir beyliktir.
• Bu beyliğe Türkiye Selçuklu Sultanı Rükneddin II. Süleyman Şah son vermiştir.
• Anadolu’da bu beyliğe ait önemli mimari eserler arasında Tebsi Minare, Ulu Camii, Mama Hatun Kervansarayı sayılabilir.

Mengücekliler (1080- 1228)

• Beyliğin kurucusu Mengücek Gazi’dir.
• Beyliğin merkezi Erzincan’dır.
• Erzincan ile birlikte Kemah, Divriği, Şebinkarahisar bölgelerinde hüküm sürdüler.
• Bizans ve Gürcülerle mücadele etmişlerdir.
• Mengücek Gazi’nin ölümünden sonra yerine geçen oğlu İshak Bey, Artuklularla ve Danişmentlilerle yaptığı savaşta yenilince Danişmentlilerin himayesine girdiler.
• İshak Bey öldükten sonra ise önce ikiye ayrılmışlar ardından da Türkiye Selçuklu Devleti’ne bağlanmışlardır.
• Divriği Kale Camii, Mengücekliler dönemine ait en eski mimari yapıdır. Şahinşah bin Süleyman tarafından 12. yüzyılın sonlarında yaptırılmıştır. Diğer önemli mimari eser ise Divriği Ulu Camii’dir.

Artuklular (1102-1409)

• Beyliğin kurucusu Artuk Bey’dir.
• Artuk Bey de Büyük Selçuklu Devleti sultanı Alparslan’ın komutanlarından biridir. Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasına büyük katkılar sağlayan Artuk Bey, Alparslan döneminden sonra Suriye Selçuklu hükümdarı Tutuş’un hizmetine girmiştir. Tutuş, Artuk Bey’e Kudüs’ü dirlik olarak vermiştir. Artuk Bey’in ölümünden sonra Fatımiler Kudüs’ü ele geçirince Artuklular; Hasan Keyf, Harput, Mardin olmak üzere üç kola ayrılmışlardır.
• Hasan Keyf kolunun merkezi Diyarbakır’dır ve kurucusu Artuk Bey’in oğlu Sökmen Bey’dir. Eyyubiler tarafından yıkılmışlardır.
• Harput koluna Alaaddin Keykubat, Mardin koluna ise Karakoyunlular son vermiştir.
• Artuklular, sanat, kültür, bilim ve mimari alanda en gelişmiş Anadolu Türk beyliği idi. Bu beylikten günümüze kalan en önemli eserler arasında dünyanın en büyük taş kemerli köprüsü olan Malabadi Köprüsü yer alır.
• El Cezeri ise bu dönemde yaşamış olan çok önemli bir bilim insanıdır. Çeşitli icat ve buluşlar yapan El Cezeri, sibernetiğin kurucusudur. Dişli çarklarla çalışan makineler, mekanik müzik aletleri, su saatleri ve şifreli kilitler yapmış bir bilim insanıdır.

Çaka Beyliği (1081-1093)

• Beyliğin kurucusu Çaka Bey’dir. Selçuklu-Bizans mücadelelerinde Bizanslılar tarafından esir alınan Çaka Bey, kaçmayı başararak İzmir’i ele geçirmiş, burada donanma kurmuş ve böylece Türk tarihinde ilk denizci beylik özelliği kazanmıştır. Bu donanmayla Bizans’ı yenilgiye uğratan Çaka Bey Ege Adalarını ele geçirmiştir.
• Çaka Bey, Türkiye Selçuklu hükümdarı I. Kılıç Arslan’ın kızıyla evlenmiştir. Ancak Bizans’ın entrikalarına ve kışkırtmalarına kanan I. Kılıç Arslan, damadı Çaka Bey’i öldürtmüştür.

Bu beş önemli Anadolu Türk Beyliği dışında Anadolu’da kurulan ilk Türk Beylikleri şöyledir;

Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beyliklerinin Ortak Özellikleri

• Anadolu’nun Türkleşmesine büyük katkı sağlayarak bu coğrafyanın bir Türk yurdu olmasını sağlamışlardır.
• Haçlılarla savaşarak Anadolu’yu Haçlı tehlikesinden korumuşlardır.
• Büyük Selçuklu Devleti zayıflama sürecine girince bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir.
• Türkiye Selçuklu Devleti, Anadolu’da Türk siyasi birliğini sağlamak için bu beylikleri birer birer ortadan kaldırmıştır.