Uluslararası İlişkilerde Denge Stratejisi (1774-1914) 11. Sınıf Tarih Konu Anlatımı

Uluslararası ilişkilerde denge stratejisi 11. Sınıf tarih dersinin 3. Ünitesidir. Bu ünitede 18. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren meydana gelen önemli siyasi gelişmeler ele alınmakta; Osmanlı Devleti’nin gerileme dönemi gelişmelerine değinilmektedir.

Uluslararası İlişkilerde Denge Stratejisi

Osmanlı Devleti, 17. yüzyılda kaybettiği toprakları geri alma politikası izlemesine karşın 18. Yüzyıl itibarıyla bu politikasını değiştirmek zorunda kalmış ve elindeki toprakları korumaya yönelmişti. Bu amaçla uluslararası ilişkilerde “denge politikası” ön plana çıkarıldı.

XVIII-XX. Yüzyıl Siyasi Gelişmeleri

• 1774-1914 arası siyasi gelişmeler kronolojik olarak şöyledir;
• 1779 Aynalıkavak Tenkihnamesi
• 1783 Kırım’ın Rusya tarafından ilhakı
• 1789 Fransız İhtilali
• 1791 Ziştovi Antlaşması
• 1792 Yaş Antlaşması
• 1798 Fransa tarafından Mısır’ın işgali
• 1801 El-Ariş Antlaşması
• 1804 Sırp İsyanı
• 1808 Senedi İttifak
• 1812 Bükreş Antlaşması
• 1815 Viyana Kongresi
• 1821 Rum İsyanı
• 1821-1881 Sudan’da, Mısır-Osmanlı hâkimiyetinin kurulması
• 1827 Navarin Olayı
• 1829 Edirne Antlaşması
• 1830 Fransızların Cezayir’i alması
• 1833 Kütahya Antlaşması
• 1833 Hünkâr İskelesi Antlaşması
• 1838 Balta Limanı Antlaşması
• 1839 Nizip Muharebesi
• 1839 Tanzimat Fermanı
• 1840 Londra Antlaşması
• 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi
• 1853-1856 Kırım Savaşı
• 1856 Islahat Fermanı
• 1856 Paris Antlaşması
• 1869 Süveyş Kanalı’nın açılması
• 1876 Kanun-i Esasi’nin ilanı
• 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi)
• 1878 Ayastefanos Antlaşması
• 1878 İngilizler’in Kıbrıs’ı işgali
• 1878 Berlin Antlaşması
• 1881 Fransızlar’ın Tunus’u işgali
• 1881 Düyûn-ı Umûmiye idaresinin kurulması
• 1882 Üçlü İttifak’ın kurulması
• 1882 İngilizler’in Mısır’ı işgali
• 1907 Üçlü İtilaf’ın kurulması
• 1908 II. Meşrutiyet’in ilanı
• 1908 Bulgaristan’ın bağımsız olması
• 1908 Girit’in, Yunanistan tarafından işgali
• 1908 Avusturya Macaristan’ın, Bosna-Hersek’i ilhakı
• 1909 31 Mart Olayı
• 1911 Trablusgarp Savaşı
• 1912 Uşi Antlaşması
• 1912 I. Balkan Savaşı (Görsel 3.3)
• 1913 Londra Antlaşması
• 1913 Bâbıâli Baskını
• 1913 II. Balkan Savaşı
• 1913 Atina Antlaşması
• 1913 İstanbul Antlaşması
• 1913 Bükreş Antlaşması

Osmanlı Topraklarını Paylaşma Mücadelesi

1774 yılında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması’yla Osmanlı Devleti uluslararası alanda büyük bir güç kaybına uğradı. Avrupa’da artık söz sahibi olan devlet Osmanlı Devleti değil Rusya ve Avusturya olmuştu. Bu iki devlet ve daha sonra İngiltere ve Fransa da Osmanlı Devleti’ne karşı bir siyaset izlemeye başladı.

Osmanlı Devleti’ni Paylaşma Projesi

Rusya, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan kazançlı çıkmasından sonra Osmanlı toprakları üzerinde daha büyük emeller beslemeye başladı. Hedef Osmanlı topraklarının paylaşılması ve eski Bizans’ı canlandırmaktı.

Yunan (Grek) Projesi: Rus Çariçesi II. Katerina’nın Osmanlı Devleti’ni Avrupa’dan atıp topraklarını paylaşmak ve Bizans’ı yeniden canlandırmak amacını taşıyan projesidir. Bu projeye Avusturya imparatoru II. Joseph de dahil olmuş ancak ölmesiyle proje uygulanamadı.

Şark Meselesi (Doğu Sorunu)

Türklerin Avrupa’dan atılması esasına dayanan Şark Meselesi, emperyalist güçlerin Osmanlı Devleti’ni ortadan kaldırarak topraklarını paylaşma isteği üzerine kuruludur. Şark Meselesi ifadesi ilk kez 1815 Viyana Kongresi’nde Rus Çarı Alexander tarafından kullanıldı ve 1. Dünya Savaşı’na kadar Avrupalı Devletlerin bir numaralı politikası haline geldi. Sevr Antlaşması ile de bu amaçlarına ulaşmak istediler.

Rusya, Avusturya, İngiltere ve Fransa gibi devletler bu amaçlarına ulaşmak adına Osmanlı Devleti üzerinde siyasi ve ekonomik baskı kurarak zayıflatma yoluna gitmiş; azınlık isyanlarını desteklemişlerdir.

Şark Meselesi 2 aşamalıdır. İlk aşama; 1071 Malazgirt Savaşı ile başlar. Bu dönemde amaç Türkleri Anadolu’ya sokmamaktı. Avrupalı devletler Haçlı seferleri düzenleyerek Türklerin Anadolu’ya girişini engellemek istese de başarılı olamadı ve savunmaya çekildi. Bu süreç 1683 II. Viyana kuşatması ile son buldu.

İkinci aşamada Avrupalı Devletler saldırıya geçerek Balkanlardaki gayrimüslimlerin Osmanlı Devleti’ne karşı bağımsızlık mücadelelerini destekleyerek başarılı olmuşlardır. Osmanlı Devleti’nin dağılışını bu şekilde hızlandıran Avrupalılar, Sevr Antlaşması ile de Türkleri Anadolu’dan atmak için uğraşmış ancak Milli Mücadele, onların başarıya ulaşmasını engellemiştir.

XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti ve Büyük Güçler

Her ne kadar Osmanlı Devleti 17 .yüzyıldan itibaren zayıflama sürecine girmiş olsa da 19. Yüzyılın başlarında toprak genişliği bakımından hala dünyanın en büyük devletlerinden biri durumundadır.

Zayıflama sürecinde Osmanlı Devleti denge politikasına yönelmiş ve Avrupalı büyük devletler arasındaki çıkar çatışmalarından faydalanmıştır. Duruma göre Rusya’ya karşı İngiltere’yi, Fransa’ya karşı Rusya’yı, Fransa-İngiltere-Rusya’ya karşı da Almanya’yı denge unsuru olarak kullanmıştır.

Düvel-i Muazzama Nedir? 18. Yüzyıldan 1. Dünya Savaşı’na kadar geçen süreçte Osmanlı Devleti’nin büyük Avrupa devletlerini tanımlamak için kullandığı ifadedir. Bu devletler; İngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, Prusya’dır.

Viyana Kongresi ve Uluslararası Sorunlar

Fransız İhtilali ise ortaya çıkan özgürlük ve milliyetçilik akımlarının Napolyon tarafından tüm Avrupa’ya yayılması çabasına karşı Avrupalı devletler Fransa ile savaşmış ve bu savaşlar sonucu Viyana Kongresi toplanmıştır. Amaç Avrupa’nın yeni siyasi şeklini düzenlemektir.

1814 Viyana Kongresinde söz sahibi olan devletler İngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya’dır. Bu devletler kongrede aldıkları kararlar ile Avrupa’nın siyasi haritasını belirlemiştir.

Metternich Sistemi Nedir?: Viyana kongresi’nde kurulan bu sistem milliyetçilik ve özgürlük akımlarını önlemek amacına yöneliktir ve bu amaç için gerektiğinde baskı ve şiddet uygulanabilir. Bu anlayış Avrupa’da 1830-1848 ihtilallerinin çıkmasına sebep olmuştur.

Mora İsyanı ve Yunanistan’ın Kurulması

Fransız ihtilali, bağımsızlık hareketlerini tetiklemiş ve bunlardan biri de Yunan bağımsızlık hareketi olmuştur. Rumlar Filiki Eteria (Dostluk Cemiyeti) adlı gizli bir örgüt kurarak Yunan bağımsızlığı için harekete geçmiş ve Mora’da isyan başlamıştır. Bu isyan hareketi Avrupalı devletlerden de destek görmüştür.

İsyanı bastırmakta zorlanan Osmanlı Devleti, dönemin Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’dan yardım istemiş; Mehmet Ali Paşa Girit ve Mora valiliklerinin kendisine verilmesine karşılık isyanı bastırmıştır.

Buna karşılık İngiltere, Fransa ve Rusya Osmanlı Devleti’ne karşı 1827 Londra Protokolü imzalanmasını ve bu protokole göre bağımsız Yunan Devleti’nin kurulmasını istemiştir. Osmanlı Devleti’nin bu şartları kabul etmemesi üzerine Osmanlı donanması Navarin’de imha edilmiştir. Ardından Ruslar Osmanlı ordusunu yenilgiye uğratarak Edirne’ye kadar girmiştir. Böylece 1829 Edirne Antlaşması imzalanmış ve bağımsız Yunan Devleti kurulmuştur.

Kırım Savaşı (1853-1856) ve Paris Konferansı (1856)

Rusya, güneye inme politikası doğrultusunda Osmanlı Devleti’ne savaş açtı. İngiltere ve Fransa’nın, bu savaşta Osmanlı Devleti’nin yanında yer alması üzerine Rusya yenildi ve Paris Antlaşması imzalandı.

Paris Antlaşması’na göre;

• Osmanlı Devleti, Avrupa devletler hukukundan yararlanacak (Böylece Osmanlı Devleti ilk kez Avrupa Devleti sayıldı)
• Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğüne saygı gösterilecek (Osmanlı Devleti’nin kendi toprak bütünlüğünü tek başına koruyamayacak durumda olduğunun göstergesidir.)
• Karadeniz tarafsız olacak ve savaş gemilerine kapatılacak
• Osmanlı ve Rusya Karadeniz’de tersane ve donanma bulunduramayacak (Osmanlı Devleti galip geldiği savaşta yenik devlet muamelesi gördü.)

Sonuç olarak;

-Islahat fermanının bu antlaşmada bir madde olarak yer alması Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahale edilmesine zemin hazırladı.

-Rusya’nın Akdeniz’e inmesi engellendi.

-Osmanlı Devleti Kırım Savaşı için ilk dış borcunu İngiltere’den aldı.

1977-1978 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi)

Savaşın temel sebebi Osmanlı Devleti’nin Tersane Konferansı kararlarını (Osmanlı Devleti, Hristiyan halk için ıslahat yapacak maddesi) kabul etmemesidir.

İngiltere ilk kez bu savaşta Rusya’ya karşı Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma politikasından vazgeçti.

Ermeniler ilk kez -bu savaş sırasında- isyan etti.

Ruslar Edirne’yi alıp Çatalca’ya kadar ilerledi.

Osmanlı Devleti ateşkes istedi ve Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması imzalandı. Ancak bu antlaşma iptal edilip yerine Berlin Antlaşması imzalandı. Çünkü İngiltere ve diğer Avrupa devletleri Rusya’nın Balkanlarda güçlenmesinden rahatsız olarak Ayastefanos Antlaşması şartlarının gözden geçirilmesini sağladılar.

Sonuç olarak Berlin Antlaşması ile;

• Rusya’nın Ege Denizi’ne inmesi engellendi.
• Rusya’nın Balkanlar’da güçlenmesi engellendi.
• Osmanlı, Almanya ile yakınlaşmaya başladı
• Fransa Tunus’u; İngiltere Mısır’ı işgal etti. Girit özerk oldu.
• Ermeni meselesi ortaya çıktı
• Makedonya sorunu ortaya çıktı. (Makedonya, Balkan savaşlarından sonra Sırbistan, Yunanistan ve Bulgaristan arasında paylaştırılacak)

Almanya, İtalya ve Bloklaşmalar

İngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya merkezli Avrupa siyasetine 19. Yüzyıl itibarıyla İtalya ve Almanya da katıldı. İtalyanlar Carbonari adlı örgütün liderliğinde 1870 yılında Roma’yı Avusturya’dan alarak İtalya Devleti’ni kurup milli birliği tamamen sağladılar.

Alman devlet adamı Bismarck öncülüğünde de Alman birliği sağlandı.

19. yüzyılda yapılan antlaşmalar ile Almanya öncülüğünde Almanya-Avusturya Macaristan ve Rusya’dan oluşan üçlü ittifak kuruldu. Bu birliğe daha sonra İtalya da katıldı.

Rusya 1890’dan sonra bu birlikten ayrıldı ve İngiltere öncülüğünde İngiltere-Rusya-Fransa’dan oluşan üçlü itilaf oluşturuldu.

Avrupa’da bu birliklere zamanla başka devletler de çıkarları doğrultusunda katıldı. İtalya, 1. Dünya Savaşı başlayınca taraf değiştirerek İtilaf gurubuna katıldı. Ardından Sırbistan, Japonya, Romanya, Belçika, ABD, Brezilya, Portekiz ve Yunanistan da katıldı. İttifak gurubuna ise Osmanlı Devleti ve Bulgaristan dahil oldu.

Mehmet Ali Paşa’nın Güç Kazanması

Napolyon’un Süveyş Kanalı üzerinden Hindistan’a ticaret yapmak amacıyla Mısır’ı işgal etmesi, Mehmet Ali Paşa’nın güç kazanmaya başlamasına neden oldu.

Mehmet Ali Paşa, Mısır’ı Fransız işgalinden kurtarmak için harekete geçerek Mısır’da kendi otoritesini kurdu ve Mısır’a Osmanlı valisi olarak atandı.

Osmanlı Devleti’nin sonuçlandıramadığı Hicaz’daki Vehhabi isyanını bastırdı. Bu yüzden Mehmet Ali Paşa’ya Osmanlı Devleti tarafından Hicaz ve Habeş valilikleri de verildi.

II.Mahmut döneminde Mora isyanının bastırılamaması üzerine Girit ve Mora valilikleri karşılığında Mehmet Ali Paşa’dan yardım istendi.

Tüm bu gelişmeler Mehmet Ali Paşa’nın büyük bir itibar ve güç kazanmasını sağladı.

Osmanlı Rusya Rekabeti (1768-1914)

İki devlet arasındaki savaşların temel sebebi Rusya’nın sıcak denizlere inme hedefidir. Bu nedenle Osmanlı Devleti ile Rusya, 18. Yüzyıldan itibaren yoğun bir mücadeleye girdi. Ayrıca Rusya Balkanlarda etkili olabilmek için milliyetçilik akımından faydalanıp Panslavizm politikasını uyguladı.

Rusya 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile ilk kez Karadeniz’e çıkma ve serbest ticaret yapma hakkı elde etti.

1833 Hünkar İskelesi Antlaşması ile Rusya, boğazların kontrolünde söz sahibi oldu. Ancak İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve Prusya arasında imzalana 1841 Londra Boğazlar Antlaşması ile boğazlardan geçiş uygulaması uluslararası bir statü kazandı.

Reval Görüşmeleri (1908): İngiltere Kralı VII. Edward ile Rus Çarı II. Nikola arasında Reval Limanı’nda, Makedonya ve Boğazlar sorunu ile ilgili yapılan görüşmedir. Osmanlı Devleti’nin II. Meşrutiyet’i ilan etmesinin en önemli dış sebebidir.

Balkan Savaşları

1.Balkan Savaşı Osmanlı ile Bulgaristan- Sırbistan-Karadağ-Yunanistan arasında yapıldı ve Osmanlı tüm cephelerde yenildi.

1.Balkan Savaşı sonunda imzalana Londra Antlaşması’na göre;

• Midye-Enez hattı Osmanlı-Bulgar sınırı oldu.
• Trakya, Edirne Bulgaristan’a;
• Güney Makedonya, Selanik ve Girit Yunanistan’a
• Kuzey ve Orta Makedonya Sırbistan’a
• Silistre ise Romanya’ya bırakıldı.
• Arnavutluk bağımsızlığını ilan etti. Böylece Osmanlı’dan ayrılan son Balkan milleti Arnavutlar oldu.

2. Balkan Savaşı; 1. Balkan Savaşı’ndan en kârlı çıkan devletin Bulgaristan olması diğer Balkan devletlerini rahatsız etti ve böylece Bulgaristan’a savaş açtılar.

Balkan Devletleri’nin Bulgaristan’a saldırmasını fırsat bilen Osmanlı Devleti, 1.Balkan Savaşı’nda Bulgaristan’a kaptırdığı Edirne’yi geri aldı.

2.Balkan Savaşı sonunda imzalana antlaşmalar;

İstanbul Antlaşması: Osmanlı ile Bulgaristan arasındaki bu antlaşma ile Türk-Bulgar sınırı Meriç Nehri oldu.

Atina Antlaşması: Osmanlı ile Yunanistan arasındaki bu antlaşma ile Osmanlı, Girit’in Yunanistan’a ait olduğunu kabul etti.

İlginizi çekebilir; Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı