Orta Asya’da Kurulan İlk Türk Devletleri 6. Sınıf Sosyal Bilgiler
Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletleri hangileridir ve özellikleri nelerdir? Türklerin ilk ana yurdu olan Orta Asya, sahip olduğu özellikleri bakımından Türklerin yaşam tarzları ve kültürleri üzerinde doğrudan etkili olmuştur. Orta Asya; batısında Hazar Denizi, doğusunda Kingan Dağları, güneyinde Hindikuş ve Karanlık Dağları, kuzeyinde ise Altay Dağları ve Baykal Gölü’nün yer aldığı karasal iklime ve engebeli araziye sahip bir coğrafyadır. Yerşekilleri ve iklim koşulları, Türklerin konargöçer bir yaşam tarzını benimsemesinde en büyük etkenlerdendir. Konargöçer yaşam tarzı nedeniyle temel geçim kaynakları ise hayvancılık olmuştur.
Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerinde yönetim ve devlet anlayışı hakkında detaylı bilgiler için;
İlk Türk Devletlerinde Devlet Teşkilatı
başlıklı içeriklerimizi incelemenizi tavsiye ederiz.
Ayrıca bknz; İlk Türk Devletlerinde Kültür ve Medeniyet
Bu Yazının İçindeki Başlıklar
Orta Asya’da Kurulan İlk Türk Devletleri
Orta Asya’da kurulan ilk Türk Devletleri;
- Asya (Büyük) Hun Devleti
- I.Kök Türk Devleti
- II.Kök Türk Devleti
- Uygur Devleti
Asya (Büyük) Hun Devleti (MÖ 220-MS 216)
Asya Hun Devleti tarihte bilinen ilk Türk Devleti’dir. Devletin başkenti “kutlu kent” olarak kabul edilen Ötüken’di.
İlk hükümdarı Teoman olsa da, Teoman’ın oğlu Mete Han devletin gerçek kurucusu olarak kabul edilir. Çünkü Türkleri tek çatı altında toplayarak Türk siyasi birliğini sağlayan ilk hükümdar Mete Han olmuştur. Ayrıca Mete Han döneminde Asya Hun Devleti en parlak dönemini yaşamıştır.
Tunguzlar, Yüeçiler ve Çinliler ile mücadele eden Mete Han, dönemin en önemli ticaret yollarından İpek yolu üzerinde hakimiyet sağlamayı başarmıştır.
Mete Han, Çinlilere karşı siyasi ve askeri üstünlük sağlamasına rağmen bu topraklara yerleşmemiş, Çin’i vergiye bağlamakla yetinmiştir. Bunun nedeni; kalabalık Çin nüfusu içinde Türklerin milli benliklerini kaybetmesinden duyduğu endişedir.
Mete Han, orduda ilk kez onlu sistemi kurarak orduyu on bin, bin, yüz ve on askerden oluşan birliklere ayırdı ve bu anlamda diğer devletlere örnek teşkil etti.
En parlak dönemini Mete Han döneminde yaşayan Asya Hun Devleti, Mete Han’ın ölümünden sonra yıkılış sürecine girmiş; önce Batı ve Güney Hunları olarak ikiye bölünmüşlerdir. Batı Hunları Çinliler tarafından yıkılmış, Güney Hunları ise Kuzey ve Güney Hunları şeklinde tekrar ikiye bölünmüştür.
Daha sonra Güney Hunları Çinliler tarafından yıkılmış, Kuzey Hunları ise batıya doğru göç ederek Kavimler Göçü’ne sebep olmuştur. Bu göçle Avrupa’ya gelen Hunlar, Avrupa Hun Devleti’ni kurmuştur.
Asya Hun Devleti’ni özetlersek;
- Tarihte bilinen ilk Türk Devleti’dir.
- Başkenti Ötüken’dir.
- İlk hükümdarları Teoman’dır.
- En güçlü dönemi Mete Han dönemidir.
- Mete Han Türk siyasi birliğini sağlayan ilk hükümdardır.
I.Kök Türk Devleti (552-630)
Hun Devleti’nin yıkılmasının ardından başka bir Türk topluluğu olan Avarlar’ın egemenliği altında yaşayan Hun Türkleri Bumin Kağan liderliğinde yeni bir devlet kurdular. Bumin Kağan böylece tarihte “Türk” adını taşıyan ilk devleti kurmuş oldu. Başkent ise elbette yine Ötüken’di.
Bumin Kağan’dan sonra devletin başına Mukan Kağan geçti. Türk devlet yönetimindeki “ikili teşkilat” geleneğine göre ülkenin doğusunu kendisi yönetirken batının yönetimini kardeşi İstemi Yabgu’ya verdi. İki kardeş ülkeyi başarıyla yöneterek Orta Asya’daki siyasi birliği tekrar sağladılar.
En parlak dönemini Mukan Kağan döneminde yaşayan I.Kök Türk Devleti, Mukan Kağan’ın ölümünden sonra zayıflamaya başladı ve 582 yılında devlet Doğu ve Batı Kök Türkleri olarak ikiye ayrıldı. Bir süre sonra hem Doğu hem de Batı Kök Türkler Çin egemenliği altına girdiler.
I.Kök Türk Devleti’ni özetlersek;
- Türk adıyla kurulmuş olan ilk devlet.
- İlk hükümdarları Bumin Kağan
- En güçlü dönemi Mukan Kağan dönemi.
- Çinliler tarafından yıkıldılar.
II.Kök Türk (Kutluk) Devleti (682-744)
I.Kök Türk Devleti’nin yıkılmasıyla Türkler, yaklaşık 50 yıl boyunca Çin egemenliği altında yaşadılar. Bu süre içinde bağımsızlık için bir çok kez ayaklansalar da hepsi Çinliler tarafından bastırıldı. Bu ayaklanmalar içinde en önemlisi Kürşad Ayaklanmasıdır. Kürşad isimli Türk genci 39 arkadaşıyla birlikte Çin sarayını basmış; bu ayaklanma başarılı olmasa da Türklere bağımsızlık yolunda ilham ve cesaret vermiştir.
Nitekim 682 yılında Kutluk Kağan önderliğinde Türkler bağımsızlıklarını tekrar kazanarak II.Kök Türk Devleti’ni kurmuşlardır. Kutluk Kağan’a İlteriş unvanı verilmiştir. (İl kelimesi eski Türkler’de “devlet” anlamına gelir. İlteriş; “devleti derleyip toparlayan anlamına gelir.)
Kutluk Kağan’dan sonra yerine oğlu Bilge Kağan geçmiştir. Devleti en parlak dönemi Bilge Kağan dönemidir. Bilge Kağan’ın en büyük destekçisi ise kardeşi Kül Tigin olmuştur.
Dönemin en önemli isimlerinden biri de Tonyukuk’tur. Tonyukuk; hem Kutluk Kağan hem Bilge Kağan döneminde vezirlik yapmış başarılı bir devlet adamıydı. Onun görevi döneminde II. Kök Türk Devleti Orta Asya coğrafyasında en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Nitekim Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı eseri olan ve tarihimize ışık tutan Orhun Kitabeleri (Orhun Yazıtları /Orhun Abideleri) Bilge Kağan-Kül Tigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir.
Bilge Kağan’ın ölümünün ardından güç kaybeden II.Kök Türk Devleti, kendi egemenlikleri altında yaşamakta olan Karluk, Yağma, Basmil ve Uygur Türkleri tarafından yıkılmışlardır.
II.Kök Türk Devleti’ni özetleyecek olursak;
- İlk hükümdarı ve kurucusu Kutluk Kağan’dır.
- Devletin diğer adı kurucusundan dolayı Kutluk Devleti’dir.
- En güçlü dönemini Bilge Kağan döneminde yaşamıştır.
- Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı belgeleri olan Orhun Yazıtları bu dönemde dikilmiştir. Orhun Yazıtları günümüzde Moğolistan sınırları içinde yer almaktadır.
- Karluk, Yağma, Basmil ve Uygur Türklerinin saldırıları sonucunda yıkılmışlardır.
Uygur Devleti (744-840)
Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından kurulmuştur. Başkentleri ilk kurulduklarında Ötüken olsa da daha sonra devletin merkezini Karabalsagun (Ordubalık)’a taşımışlardır.
Kutluk Bilge Kül Kağan’dan sonra yerine oğlu Moyençor geçmiş ve tüm Türk boylarını tek çatı altında toplamıştır. En parlak dönem de Moyençor dönemidir.
Moyençor’un hükümdarlığı döneminde Çinliler ile Araplar arasında Talas Savaşı (751) yapılmış; bu savaşı Karluk Türklerinin yardımıyla Müslüman Araplar kazanmıştır.Talas Savaşı Türk-İslam tarihinin başlangıcı kabul edilir.
Moyençor öldükten sonra yerine oğlu Bögü Kağan geçmiştir. En büyük değişim belki de bu dönemde yaşanmıştır. Çünkü Bögü Kağan döneminde Uygurlar Mani (Maniheizm) dinini benimsemişlerdir. Mani inancına göre hayvan ve insan öldürmek, et yemek yasaktı. Dolayısıyla yerleşik hayata geçerek tarım yapmaya başlamışlar ve zaman içinde savaşçılık özelliklerini yitirmişlerdir. Ancak yerleşik yaşamın etkisiyle mimari alanda oldukça gelişmiş; tapınaklar, saraylar ve evler inşa etmişlerdir.
Uygurların varlığına başka bir Türk boyu olan Kırgızlar son vermiştir.
Uygur Devleti’ni özetleyecek olursak;
- İlk hükümdarı Kutluk Bilge Kül Kağan
- İlk başkentleri Ötüken; daha sonra Karabalsagun
- En parlak dönem Moyençor dönemi
- Çin’den etkilenerek Mani dinini benimsediler
- Yerleşik yaşama geçen ilk Türk topluluğudur.