Değişen Dünya Dengeleri Karşısında Osmanlı Siyaseti (1595-1774)

Değişen dünya dengeleri karşısında Osmanlı siyaseti nasıldı? 11. Sınıf tarih dersi konusunu içeren bu yazımızda; 1595-1774 yılları arasında meydana gelen siyasi gelişmeler ve bu gelişmelerin Osmanlı Devleti’ne etkisini inceliyoruz.

Değişen Dünya Dengeleri Karşısında Osmanlı Siyaseti

16.yüzyılın sonlarından 18. yüzyılın ikinci yarısında kadar geçen süreçte gerçekleşen ve Osmanlı Devleti’ni önemli ölçüde etkileyen gelişmelere bir bakalım;

1595-1700 Yılları Arasındaki Siyasi Gelişmeler

16.yüzyıldaki savaşlar ve antlaşmalar kronolojik olarak şöyledir;

• 1596 Haçova Muharebesi
• 1606 Zitvatorok Antlaşması
• 1612 Nasuh Paşa Antlaşması
• 1618 Serav Antlaşması
• 1621 Hotin Antlaşması
• 1639 Kasr-ı Şirin Antlaşması
• 1664 Vasvar Antlaşması
• 1669 Girit’in Fethi
• 1676 Bucaş Antlaşması
• 1681 Bahçesaray Antlaşması
• 1683 II. Viyana Kuşatması (Görsel 1.1)
• 1699 Karlofça Antlaşması
• 1700 İstanbul Antlaşması

Uzun Savaşlardan Diplomasiye

Dönemin güçlü imparatorluklarından biri olan Kutsal Roma Germen İmparatorluğu’nun tahtına 1516 yılında Şarlken geçmişti. Avusturya ise bu imparatorluğa hükmeden Habsburg hanedanlığına bağlı bir arşidüklük durumundaydı. Kanuni Sultan Süleyman döneminde gerçekleşen Mohaç Zaferi ile Macar Krallığı’na son verilmesi ise Habsburglarla Osmanlıları karşı karşıya getirmişti.

Batıda Habsburglar, doğuda Safeviler, kuzeyde ise yeni ortaya çıkan Rusya, Osmanlı Devleti’nin genişlemesinin önünde büyük engeller olarak durmaktaydı.

Avusturya ile Uzun Savaşlar Dönemi

Orta Avrupa’da hakimiyet kurma mücadelesi ve sınır anlaşmazlıkları Avusturya ve Osmanlı Devleti arasındaki mücadelelerin temel sebeplerini oluşturur.

Osmanlı Devleti ile Avusturya arasında 1591 yılında itibaren başlayan savaşlar 14 yıl boyunca devam etti. 1596’da yapılan Haçova Meydan Savaşı’nda -büyük ölçüde Avusturya ordusunun disiplinsizliği sonucu- kazanılan zaferden sonra iki taraf arasındaki mücadeleler 10 yıl daha devam etti.  Bu süreçte Estergon, Kanije ve Belgrad kaleleri iki taraf arasında sürekli el değiştirdi.

Avusturya’nın Macar topraklarında isyanlarla uğraşmasına karşılık Osmanlı Devleti’nin de Safevilerle devam eden mücadelesi iki devlet arasında bir antlaşma yapılmasını zorunlu hale getirdi. Böylece 1606 Zitvatoruk Antlaşması yapıldı.

Zitvatoruk Antlaşması (1606)

Bu antlaşmaya göre;

• Savaşlar sırasında her iki tarafın kazandığı topraklar kendilerinde kalacak
• Osmanlı Devleti, Avusturya arşidükü için Sezar unvanını kullanacak
• Avusturya yıllık vergi ödemeyecek
• Esirler iade edilecek
• Eğri, Estergon ve Kanije kaleleri Osmanlı Devleti’nde kalacak
• Avusturya arşidükü protokol bakımından Osmanlı padişahına denk sayılacak

Bu antlaşmadan sonra Osmanlı Devleti Eğri ve Kanije’de iki yeni beylerbeylik oluşturdu. Ancak;

Osmanlı Devleti’nin eski Macaristan Krallığı’ndan ve ödenmekte olan yıllık vergiden vazgeçmesi Osmanlı açısından olumsuz yorumlanır. Ayrıca Avusturya’nın ödemekte olduğu vergilerin kaldırılması, Avusturya arşidükünün protokolde Osmanlı padişahına denk sayılması gibi maddeler Osmanlı Devleti’nin Avusturya karşısında üstünlüğünü kaybettiği anlamına gelir. Bundan sonra iki devlet arasındaki diplomatik ilişkilerde “mütekabiliyet esası” belirleyici olacaktı. Mütekabiliyet; devletlerarası ilişkilerde maruz kalınan davranışa aynı şekilde karşılık vermektir.

Osmanlı Safevi Savaşları (1578-1639)

Osmanlı-Safevi (İran) mücadelesi Yavuz Sultan Selim döneminde Çaldıran Zaferi ile başladı.

Mücadelelerin nedenleri; İpek yolu hakimiyeti, Şiilik propagandası ve Anadolu’ya hakim olma isteğidir. Bu dönemde Osmanlı Devleti ile Safeviler arasında yapılan savaşlar sonucunda yapılan antlaşmalar şöyledir;

Ferhat Paşa Antlaşması (1590): Osmanlı Devleti doğuda en geniş sınırlarına ulaştı

Nasuh Paşa Antlaşması (1612): Safeviler Osmanlı Devleti’ne iki yüz deve yükü ipek verecek

Serav Antlaşması (1618): Safeviler, ipek vermeye devam edecek

Kasr-ı Şirin Antlaşması (1639): Bu antlaşma ile günümüz Türkiye-İran sınırı belirlendi ve 1578’den beri devam eden 61 yıllık savaş dönemi son buldu.

XVII. yy. Osmanlı Dış Politikası

17.yüzyılda Osmanlı Devleti’nin en fazla mücadele ettiği devletler batıda Avusturya, doğuda ise Safevilerdir. Batıda mücadele edilen diğer devletler Lehistan, Venedik, Rusya ve Malta’dır.

Lehistan: Lehistan’ın Osmanlı himayesindeki Eflak, Boğdan ve Erdel’in iç işlerin karışması ve Lehistan denetimindeki Kazakların Osmanlı sahillerini vurması nedeniyle dönemin padişahı Genç Osman 1621’de Hotin Seferi’ne çıktı ve Lehistan’ın barış isteğiyle son buldu.

Lehistan’ın Osmanlı himayesindeki Ukrayna’ya saldırması üzerine ise dönemin padişahı IV. Mehmet sefere çıktı. Bu sefer sonucunda yapılan Bucaş Antlaşması ile Podolya Osmanlı’ya, Ukrayna Osmanlı egemenliğindeki Kazaklara bırakıldı. Bucaş Antlaşması ile Osmanlı Devleti batıda en geniş sınırlarına ulaştı.

Rusya: Büyümek ve güçlenmek içi Osmanlı engelini aşması gerekiyordu. Bu nedenle sıcak denizlere inmeyi amaçlamış ve 1696’da Azak kalesini alarak bu yolda ilk adımı atmıştır.

Venedik: Venediklilerin Osmanlı ticaret gemilerine saldırması nedeniyle Osmanlı donanması Girit’i kuşattı ancak 24 yıl sonunda alınabildi.

Malta: Osmanlı Devleti Malta Adasını bir çok kez kuşattı ancak hiçbir kuşatması başarıya ulaşamadı.

Kutsal İttifak: Katolik olan Avusturya’nın protestan Macarları mezhep değiştirmeye zorlaması ve Macar ileri gelenlerinden Tökeli İmre’nin Osmanlı Devleti’nden yardım istemesi üzerine, dönemin sadrazamı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Viyana’yı kuşattı. (1683) Ancak kuşatma başarısız oldu.

17.yüzyılda Osmanlı-Avusturya ilişkileri ve II. Viyana Kuşatması hakkında daha detaylı bilgi için bknz: 17. Yüzyıl Osmanlı Avusturya İlişkileri

Kutsal İttifak

II.Viyana kuşatmasının başarısız olması üzerine Osmanlı Devleti’ni Avrupa’dan atmak amacıyla oluşturulan Haçlı birliğidir. Papanın teşvikleriyle Avusturya, Venedik, Rusya, Lehistan ve Malta’nın katılımıyla oluşan bu Avrupa-Hristiyan birliği 16 yıl boyunca Osmanlı ile savaşmıştır.

Bu süreçte en ağır yenilgi Salankamen (1691) ve Zenta’da (1697) alınmıştır. Bu ağır yenilgiler üzerine Karlofça Antlaşması imzalanmıştır.

Karlofça Antlaşması  (1699)

Osmanlı Devleti ile Avusturya, Lehistan, Venedik arasında imzalanan bir antlaşmadır. Bu antlaşmaya göre;

• Avusturya Macaristan’ı
• Lehistan Ukrayna ve Podolya’yı
• Venedik Mora ve Dalmaçya kıyılarını alacak.

Bu antlaşma ile;

• Osmanlı Devleti’nin Orta Avrupa egemenliği son buldu
• Osmanlı Devleti artık denge siyaseti izlemeye başladı. (konjonktürel ittifak). Bu siyaset doğrultusunda 1718 Pasarofça Antlaşması’na kadar geçen süreçte kaybettiği toprakları geri almaya çalışmıştır.
• Osmanlı topraklarının paylaşıldı ilk uluslararası antlaşmadır.
• Osmanlı Devleti gerileme dönemine girmiştir.

İstanbul Antlaşması (1700)

Rusya ile Osmanlı Devleti arasında imzalanan bu antlaşma ile Azak kalesi Ruslara bırakıldı ve Ruslar, İstanbul’da elçi bulundurabilecekti.

Böylece Ruslar hem sıcak denizlere inme fırsatı buldu hem de Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışma fırsatı buldu.

Ayrıca bknz;

Otuz Yıl Savaşları Nedir? Avrupa’da Din Savaşlarından Modern Devlete Geçiş

17. ve 18. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde ve Avrupa’da Denizcilik Faaliyetleri

Fetihlerden Savunmaya