Tanzimat Fermanı Nedir? Tanzimat Fermanının Maddeleri ve Önemi

Tanzimat Fermanı nedir? Osmanlı hukuk tarihinin en önemli belgelerinden biri olan ve anayasal süreçte bir dönüm noktası niteliği taşıyan Tanzimat Fermanı ile ilgili ayrıntıları içeriğimizde bulabilirsiniz.

Tanzimat Fermanı Nedir?

3 Kasım 1839 yılında, Sultan Abdülmecid döneminde ilan edilen Tanzimat Fermanı’nın diğer adı Gülhane-i Hatt-ı Humayun’dur.

II.Mahmut öldükten sonra yerine oğlu Sultan Abdülmecid geçti. Sultan Abdülmecid’in ilk işlerinden biri, o sırada Londra’da elçilik yapmakta olan Mustafa Reşit Paşa’yı Hariciye Nazırlığı (Dış İşleri Bakanlığı) görevine getirmek oldu.

1789 yılında gerçekleşen Fransız İhtilali’nin etkileri Osmanlı Devleti’nde de bazı değişimleri gerekli kılmıştı. Meşrutiyet yanlısı aydın kesimin baskıları, yapılan ıslahatların kalıcı olması gerekliliği ve özellikle Fransız İhtilali’nin yaydığı milliyetçilik akımının olumsuz etkilerinden korunma ihtiyacı Tanzimat Fermanı’na giden yolu açtı.

Bknz; Fransız İhtilali’nin Osmanlı Devleti’ne Etkileri

İşte böyle bir ortamda göreve gelen Mustafa Reşit Paşa da Osmanlı Devleti’nin dünya siyasetinde yer almaya devam edebilmesi için Avrupa’daki gelişmelerin takip edilmesi ve yeniliklerin Osmanlı Devleti’nde de uygulanması gerektiğini düşünüyordu. Çağın ihtiyaçlarına uygun gerekli düzenlemeler yapılmalı ve böylece Avrupalı Devletlerin azınlık haklarını bahane ederek Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmalarının önüne geçilmeliydi.

Böylece Tanzimat Fermanı hazırlanarak 3 Kasım 1839 tarihinde Hariciye Nazırı Koca Mustafa Reşit Paşa tarafından okundu. Ferman, Gülhane Parkı’nda okunduğu için “Gülhane-i Hatt-ı Humayun” adıyla da bilinir.

Not: Tanzimat Fermanı’nın ilan edilmesiyle Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemi başlamıştır. Tanzimat Dönemi, 1876’da I. Meşrutiyet’in ilan edilmesine kadar devam etmiştir. (1839-1876-Tanzimat Dönemi)

Tanzimat Fermanı’nın Nedenleri

Fermanın ilan edilme nedenlerini şöyle sıralayabiliriz;

• Mısır meselesinde başta İngiltere olmak üzere Avrupalı devletlerin desteğini almak
• Milliyetçilik akımının etkisi ile baş gösteren azınlık isyanlarını önlemek
• Azınlıkların devlete bağlılığını arttırmak
• Avrupalı Devletlerin azınlık haklarını bahane edip Osmanlı iç işlerine karışmalarını önlemek
• Balkanlardaki olası Rus egemenliğini engellemek
• Toplumsal huzur ve asayişi sağlamak

Tanzimat Fermanı’nın Maddeleri Nelerdir?

Bazı önemli maddeler özetle şöyledir;

• Tüm Osmanlı vatandaşlarının can, mal ve namus güvenliği sağlanacak
• Askerlik vatan görevi sayılacak. Askerlik süresi beş yıl olacak (Askerliğin vatan hizmeti olarak kabul edilmesi gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının da askerlik yapma zorunluluğunu doğurdu)
• Vergiler kazanca göre belirli esaslara çerçevesinde toplanacak
• Kimse yargılanmadan cezalandırılmayacak ve öldürülmeyecek. Mahkemeler herkese açık olacak. Kanunlar herkese eşit uygulanacak (Kanun üstünlüğü ilkesi benimsendi. Osmanlıcılık akımının temelleri atılmış oldu. )
• Tüm Osmanlı vatandaşları mal mülk edinme hakkına sahip olacak (Mülkiyet hakkı güvence altına alınmış oldu)
• Rüşvet ve iltimas yasaklanacak
• Müsadere usulü kaldırılacak. (Böylece özel mülkiyet güvence altına alınmış olacak)
• İşkence ve angarya yasaklanacak

Tanzimat Fermanı’nın Önemi Nedir?

• Bu ferman ile Osmanlı Devleti’nde ilk kez hukuk üstünlüğü ilkesi kabul edildi.  Böylece hukuk devleti olma yolunda ilk adım atılmış oldu.
• Anayasal düzene geçişte atılan ilk adımdır.
• Osmanlı tarihinde ilk kez padişah kendi isteğiyle yetkilerini sınırlandırdı
• Millet sistemi ya da reaya kavramları yerine vatandaşlık kavramı benimsendi
• Tanzimat döneminde Şeri mahkemeler yanında Avrupa tarzında kurulan Nizamiye Mahkemeleri, hukukta ikiliklerin ortaya çıkmasına neden oldu.

Sonuç olarak;

Azınlıklara verilen bu haklara rağmen alınan kararlar Avrupa Devletleri tarafından yeterli bulunmadı ve azınlık haklarını bahane ederek Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmaya devam ettiler. Nitekim azınlıkların Müslüman vatandaşlarla eşit haklara sahip olması Avrupalı devletlerce yeterli görülmeyince 17 yıl sonra Islahat Fermanı yayınlanacaktı.

Yine de Tanzimat Fermanı’nın ilanı, düşünce sisteminde yeni ufukların açılmasına zemin hazırladı ve Tanzimat döneminde edebiyat, sanat vs.  alanlarında olumlu gelişmeler yaşandı.